مشاهدات حاکی از آن است که با توسعه کشورها بخصوص در حوزه بهداشت و درمان، امید به زندگی افزایش چشمگیری پیدا می کند. بنابراین روز به روز به جمعیت سالمندان در سراسر دنیا افزوده شده و بیماری هایی همچون پوکی استخوان به یکی از مسائل مهم سلامت عمومی جوامع تبدیل می شود.
پوکی استخوان یا همان استئوپروز یک بیماری خاموش بوده که نه فقط در زنان، بلکه در مردان نیز به طور قابل ملاحظه ای یافت می شود. اگر خودتان یا یکی از عزیزان تان به پوکی استخوان مبتلا شده باشید، می دانید این بیماری در مراحل اولیه هیچ گونه نشانه ای نداشته و تا شکستگی در بدن فرد اتفاق نیفتد، متوجه ابتلا به این بیماری نخواهد شد.
برای اینکه با پوکی استخوان و روش های پیشگیری و درمان آن بیشتر آشنا شوید، تا انتهای این بخش از مجله دراکت با ما همراه باشید.
پوکی استخوان چیست؟
پوکی استخوان یا همان استئوپروز به وضعیتی گفته می شود که کاهش تراکم و از دست رفتن بافت استخوان ها منجر به ضعیف شدن و شکنندگی آنها می شود. در واقع بافت استخوان از بافت های زنده بدن محسوب می شود که به طور مرتب بافت جدید با بافت قدیمی خود جایگزین می شود. زمانی استئوپروز رخ می دهد که بافت قدیمی به مرور تحلیل رفته اما بافت استخوان جدیدی نمی تواند رشد کند و جایگزین شود.
کوچکترین فشارهایی که برای استخوان ها در حالت عادی آسیب رسان نیست، می تواند در پوکی استخوان باعث صدمه دیدن آنها شود. زمین خوردن، خم کردن استخوان و یا حتی کوچکترین فشاری مثل سرفه می تواند به شکستگی استخوان ها منجر شود.
افرادی که پوکی استخوان شدید دارند، معمولا از درد شدید مفاصل رنج می برند. این افراد مستعد شکستگی های ناگهانی و غیر منتظره بخصوص در نواحی ستون فقرات، مفصل لگن، دنده ها و مچ دست هستند.
علت ابتلا به بیماری پوکی استخوان چیست؟
استخوان ها در طول زندگی ما همواره در حال بازسازی قرار دارند، بافت استخوانی جدید ساخته شده و به سرعت جایگزین بافت قدیمی می شود. در سالهای جوانی سرعت تشکیل استخوان های جدید بسیار بیشتر از تخریب بافت قدیمی است. تا سن بیست و پنج سالگی این روند ادامه داشته و توده استخوان افزایش می یابد.از سن ۳۰ تا ۴۵ سالگی سرعت تشکیل استخوان جدید رفته رفته کاهش می یابد و بدن نسبت به بازجذب استخوان های قدیمی تمایل بیشتری دارد.
پوکی استخوان زمانی اتفاق می افتاد که در کنار تشکیل نشدن استخوان های جدید، با بازجذب استخوان های قدیمی نیز کلسیم خوبی نصیب بدن نشود. در واقع کلسیم، که مهم ترین عنصر لازم برای استحکام و تداوم حیات استخوان ها به حساب می آید، باید از طریق بازجذب استخوان ها به بدن برگردد تا سطح کلسیم در حالت نرمال باشد. اگر چنین اتفاقی نیفتد، استخوان ها ضعیف تر شده و در مقابل کوچکترین ضربه و فشاری ترد و شکننده می شوند.
پوکی استخوان اتفاقی است که یک شبه رخ نمی دهد! به مرور و طی سالهای زیادی عوامل مختلفی دست به دست هم می دهند که فردی به این بیماری مبتلا شود. برخی از این عوامل قابل کنترل هستند و برخی دیگر مثل ژنتیک غیر قابل تغییرند.
برخی از عوامل موثر بر پوکی استخوان عبارتند از:
- بالا رفتن سن
- رنگ پوست و نژاد
- جثه کوچک
- سابقه شکستگی به دنبال پوکی استخوان در پدر و مادر (خصوصا شکستگی لگن)
- بی اشتهایی عصبی (آنورکسیا) یا پرخوری عصبی (بولیمیا)
- استعمال سیگار
- اعتیاد به نوشیدنی های الکلی
- کاهش هورمون های جنسی
- رژیم غذایی فاقد منابع سرشار از کلسیم مثل لبنیات در سنین رشد و جوانی
- بی تحرکی
- سابقه شکستگی استخوان در سنین بالای ۵۰ سال به دنبال یک آسیب جزئی
- ابتلا به برخی بیماری ها مثل پرکاری تیروئید، سندروم کوشینگ، پرکاری پاراتیروئید، روماتیسم و اسپوندیلیت آنکیلوزان
- مصرف داروهایی همچون هپارین، کورتون، آناستروزول، برخی داروهای ضد تشنج، لتروزول، لوپرورلین و داروهای تیروئید
پوکی استخوان در زنان
با آنکه پوکی استخوان سن و سال و جنسیت نمی شناسد، اما بهتر است بدانید زنان به واسطه تغییرات هورمونی زیادی که تجربه می کنند، بیش از مردان در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند. زنان در سنین یائسگی (بالای ۵۰ سال) در معرض خطر پوکی استخوان شدید قرار دارند. در واقع با پایان یافتن عملکرد تخمدان سطح هورمون استروژن به شدت افت پیدا کرده و منجر به تراکم بسیار پایین استخوان ها می شود.
خطر ابتلا به پوکی استخوان در بارداری نیز بالاست. در طی بارداری کودک در رحم مادر مرتبا در حال رشد است و برای ساخت اسکلت آن به مقادیر زیادی کلسیم نیاز است. این نیاز در سه ماهه سوم سال به حداکثر خود می رسد. اگر مادر به اندازه کافی کلسیم دریافت نکند، جنین برای تامین کلسیم مورد نیاز خود از استخوان های مادر استفاده کرده و خطر ابتلا به پوکی استخوان در بارداری افزایش پیدا می کند.
پوکی استخوان در مردان
تحرک زیاد در پیشگیری از شکننده شدن استخوان ها موثر است و از آنجایی که آقایان نسبت به زنان تحرک و فعالیت بدنی بیشتری دارند، علائم پوکی استخوان را ۵ الی ۱۰ سال دیرتر از خانم ها بروز می دهند. کاهش هورمون تستسترون مهم ترین دلیلی است که منجر به ابتلای آقایان به این بیماری می شود. البته غیر از کاهش تستسترون می توان مصرف کورتون ها، استعمال سیگار، نوشیدن مشروبات الکلی و داروهای مورد استفاده جهت درمان سرطان پروستات را نیز به علل موثر در ابتلای مردان به پوکی استخوان اضافه کرد.
علائم پوکی استخوان
پوکی استخوان به آرامی پیشرفت می کند. از اینرو اغلب افراد با وجود ابتلا به این بیماری تا مدت ها از وجود آن بی خبرند. زمانی که بیماری پیشرفت می کند و استخوان ها در ضعیف ترین حالت خود قرار می گیرند، علائم کم کم ظاهر می شوند. شایع ترین علائم پوکی استخوان عبارتند از:
- کمردرد ناشی از کم شدن فاصله بین مهره ها یا شکستگی آنها
- خمیده شدن
- کاهش قد به مرور زمان
- شکستگی استخوان بر اثر فشارهای جزئی
- احساس درد بدون علت در استخوان ها
این علائم معمولا در مرحله خاموش بیماری نیز بروز پیدا می کنند و تشخیص و درمان هرچه سریع تر پوکی استخوان، در کاهش عوارض آن بسیار موثر می باشد.
روش پیشگیری از پوکی استخوان
غیر از وراثت و ژنتیک که مقابله با آن مشکل است، بسیاری از عواملی که ریسک ابتلا به پوکی استخوان در سنین بالاتر را افزایش می دهند، قابل تغییر بوده و با اصلاح سبک زندگی قابل رفع هستند.
در زیر به برخی از راه های پیشگیری از پوکی استخوان اشاره می کنیم:
فعالیت بدنی مناسب
کم تحرکی عامل بسیاری از بیماری های مزمن از جمله استئوپروز است. ورزش علاوه بر رشد استخوان ها، مانع از دست دادن کلسیم از استخوانها و در نتیجه ابتلا به پوکی استخوان خواهد شد.
دقت داشته باشید ورزش سنگین بیش از حد تاثیر معکوس بر روی سلامت استخوان های زنان خواهد داشت. زنانی که به قدری ورزش می کنند که پریودشان دچار وقفه می شود، به دلیل از دست دادن مقدار قابل توجهی هورمون استروژن در معرض خطر پوکی استخوان هستند.
حفظ تناسب اندام
اضافه وزن و حتی لاغری مفرط نیز در تضعیف استخوان ها موثرند. بنابراین تلاش برای رسیدن به تناسب اندام در پیشگیری از پوکی استخوان موثر است.
عدم استعمال سیگار
تنباکو اثرات منفی قابل توجهی بر استخوان ها دارد. در زنان سطح هورمون استروژن را بسیار کاهش داده و می تواند باعث یائسگی زودرس شود.
سیگار کشیدن در مردان نیز باعث کاهش فعالیت تستسترون می شود و استخوان ها را تضعیف می کند.
عدم مصرف نوشیدنی های الکلی
مشروبات الکلی توانایی بدن برای ساختن استخوان را کاهش می دهد. همچنین مقاومت استخوان افرادی که الکل زیادی مصرف می کنند بر اثر زمین خوردن بسیار کم است.
رژیم غذایی سرشار از کلسیم
مصرف مواد غذایی که استخوان ساز و سرشار از کلسیم هستند، در دراز مدت در تقویت استخوان ها و پیشگیری از پوکی استخوان کمک می کند. برخی از مواد غذایی استخوان ساز عبارتند از: ماهی ساردین، دانه چیا، سالمون، دانه کنجد، کدو حلوایی، شیر بادام، ماست، پنیر، کلم بروکلی، میگو و تخمه آفتابگردان
چگونه استئوپروز تشخیص داده می شود؟
از آنجایی که پوکی استخوان در مراحل اولیه بدون علامت است، تشخیص آن توسط خود شخص غیر ممکن بوده و می بایست به پزشک مراجعه شود. حتی برای اینکه استئوپروز در عکس برداری های معمولی مثل رادیوگرافی مشخص شود، باید حداقل ۳۰ درصد استخوان ها از بین رفته باشد. البته جای نگرانی نیست! روش های پیشرفته ای برای تشخیص پوکی استخوان در همان مراحل اولیه وجود دارد.
به طور کلی علاوه بر معاینه و شرح حال فیزیکی و همچنین پرسش درباره ژنتیک و بیماری های زمینه ای شخص، که قدم اول در تشخیص استئوپروز به شمار می آید، در صورت لزوم می توان از روش های زیر استفاده کرد:
- آزمایش خون و ادرار
- تست سنجش تراکم استخوان: اصلی ترین روش تشخیص کاهش تراکم توده استخوانی است که درد نداشته و بسیار ایمن است. در این روش در حالیکه روی یک میز نرم قرار دارید، اسکنرهایی با مقدار بسیار ناچیزی اشعه ایکس از بدن شما عبور کرده و تراکم های استخوان های شما را در مناطقی مثل مهره ها، لگن و مچ دست اندازه می گیرند. پزشکان معمولا به زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال و همچنین افرادی که پوکی استخوان در آنها تشخیص داده شده است، توصیه می کنند تست سنجش تراکم استخوان یا همان dxa را ۲ سال یکبار برای بررسی مجدد استخوان های خود تکرار کنند.
- عکس اشعه ایکس معمولی: همان طور که پیش تر اشاره شد، کاهش تراکم استخوان ها زمانی در عکسبرداری های معمولی مشخص می شود که حداقل ۳۰٪ استخوان ها از بین رفته باشند.
- سونوگرافی: سونوگرافی از استخوان پاشنه پا یکی دیگر از روش های تشخیص استئوپروز می باشد.
- ارزیابی مهره های جانبی (LVA): این روش برای بیماران مسن تری که بیش از ۲ متر و ۵۴ سانت از قدشان کوتاه شده باشد و یا آنهایی که مبتلا به کمردرد مزمن و بدون علت شده باشند، توصیه می شود.
درمان پوکی استخوان
خوشبختانه درمان و یا کند کردن سرعت پوکی استخوان به اندازه تشخیص آن سخت نیست! روش های مختلفی برای درمان این بیماری وجود دارد که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:
طب سنتی
درمان بسیاری از امراض از جمله پوکی استخوان در طبیعت نهفته است. گیاهان سودمندی را در طبیعت می توان یافت که با استفاده از ترکیبات موثره خود در درمان این بیماری موثرند. مثلا شبدر قرمز به دلیل استروژن طبیعی موجود در آن و یا سویا به سبب داشتن ترکیبات ایزوفلاون از تحلیل بافت های استخوانی جلوگیری می کنند. کوهوش سیاه و گیاه دم اسب نیز از دیگر گیاهان سودمندی برای درمان پوکی استخوان اند!
دارو درمانی
بیس فسفونات ها و داروهای آنتی بادی منوکلونال بخش اعظمی از داروهایی هستند که به منظور درمان پوکی استخوان تجویز می شوند.
بیس فسفونات ها شامل آلندرونات، ریزدرونات، ایباندرونات و زولدرونیکی اسید بیشترین داروهای تجویزی برای درمان استئوپروز اند که اگر به درستی مصرف شوند کمترین عارضه جانبی را خواهند داشت.
دونوسوماب، رالوکسیفن و کلسی تونین نیز از خانواده داروهای آنتی بادی منوکلونال هستند که از طریق کاهش سرعت تضعیف استخوانها با این بیماری مقابله می کنند.
هورمون درمانی
معمولا برای خانم هایی که به واسطه یائسگی دچار پوکی استخوان شده اند، از هورمون درمانی برای مقابله با آن استفاده می کنند. اگر استروژن بلافاصله پس از یائسگی تجویز شود، بیشترین تاثیر در درمان پوکی استخوان را شاهد خواهیم بودیم. همچنین تجویز هورمون تستسترون برای آقایانی که با افزایش سن دچار کاهش سطح این هورمون و ابتلا به استئوپروز شده اند، بسیار توصیه می گردد.
سخن آخر
پوکی استخوان یکی از معضلات جدی سلامتی است که با پیر شدن جامعه و بالا رفتن امید به زندگی شاهد آن خواهیم بود. نوع تغذیه در سنین جوانی کیفیت استخوان ها را در سنین میانسالی و پیری تعیین خواهد کرد. هرچه مواد مغذی، کلسیم و ویتامین D بیشتری مصرف کنید، بدن توانایی بیشتری در مقابله با پوکی استخوان خواهد داشت.
مثل هر بیماری دیگری ژنیتک نقش تعیین کننده ای در ابتلا به پوکی استخوان خواهد داشت؛ پس اگر پدر، مادر یا یکی از اعضای خانواده تان به این بیماری مبتلایان باید نکات پیشگیری را خیلی جدی تر بگیرید. برای حفظ سلامت استخوان هایتان تغذیه مناسب و تحرک کافی را حتما رعایت کنید و با یک متخصص ارتوپد برای سنجش سلامت و تراکم استخوان هایتان مشورت نمایید!
